---

Εξοχότατε κύριε Πρόεδρε, κυρίες και κύριοι,

 

Σε αυτόν εδώ τον ιστορικό χώρο, το Φρούριο του Φιρκά, πριν από ακριβώς 106 χρόνια, την 1η Δεκεμβρίου 1913, με μία επίσημη τελετή έκλεινε οριστικά και αμετάκλητα μια μεγάλη εθνική εκκρεμότητα. Γιατί εδώ, εκείνη την ημέρα, επισφραγίστηκε με τον πλέον επίσημο και πανηγυρικό τρόπο η δικαίωση των αιματοβαμμένων αγώνων και των ανυπολόγιστων θυσιών όλων εκείνων που διεκδικούσαν με πάθος και αυταπάρνηση την ελευθερία.

Ήταν η δικαίωση του πόθου πολλών γενεών που ονειρεύονταν να δουν το νησί τους αναπόσπαστο τμήμα του εθνικού κορμού. Ήταν το ξεκίνημα μίας νέας εποχής για την Κρήτη και την Ελλάδα.

Εκείνη την ημέρα, η πόλη είχε φορέσει τα γιορτινά της, ολόκληρη η Κρήτη βρισκόταν σε έναν πρωτοφανή συναγερμό. Χιλιάδες Κρητικοί βρέθηκαν εδώ για να υποδεχθούν με ενθουσιασμό και συγκίνηση τον ανώτατο άρχοντα της Ελλάδας, βασιλιά Κωνσταντίνο, τον πρωθυπουργό, τον Χανιώτη «αρχιτέκτονα» της Ένωσης Ελευθέριο Βενιζέλο και τον ηρωικό ναύαρχο των Βαλκανικών Πολέμων Παύλο Κουντουριώτη.

Άλλοτε σε αυτό το ιστορικό φρούριο φυλακίζονταν και βασανίζονταν άγρια, συχνά μέχρι θανάτου, οι αγωνιστές της κρητικής ελευθερίας. Εκείνη την ημέρα, βετεράνοι οπλαρχηγοί των κρητικών επαναστάσεων έδιναν συγκινημένοι το «παρών». Ξεχώριζαν οι φιγούρες δύο ηλικιωμένων με παραδοσιακή κρητική ενδυμασία, δύο ζωντανών θρύλων. Ήταν εδώ ο Χατζημιχάλης Γιάνναρης και ο Αναγνώστης Μάντακας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο κεντρικός λιμενάρχης Γεώργιος Κουρκούτης, στο ημερολόγιό του, «ο βασιλεύς τούς έδωκεν την σημαίαν όπως πιστεύσουν ότι ηνώθη η Πατρίς μας μετά της μητρός Ελλάδος».

Πανευτυχής ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που για πρώτη φορά επέστρεφε στην ιδιαίτερη πατρίδα του μετά την ανάληψη της πρωθυπουργίας της Ελλάδας τον Οκτώβριο του 1910. Έβλεπε να δικαιώνονται οι πολυετείς του προσπάθειες στο επαναστατικό πεδίο, να αποδίδουν καρπούς οι καίριες στρατηγικές επιλογές του στον τομέα της διπλωματίας. «Ως Κρης, ως Έλλην, ως Πρωθυπουργός αλλά και ως άνθρωπος», έγραφε η αθηναϊκή εφημερίδα Πατρίς, «δοκιμάζει σήμερον το μέγιστον της ευτυχίας, την οποίαν η Μοίρα δύναται να επιφυλάττη εις θνητόν». Πολλοί θυμήθηκαν τότε ότι πριν από πενήντα χρόνια ένας καλόγερος της Μονής Χρυσοπηγής τού είχε δώσει, όπως σε όλα τα αγόρια που βάφτιζε, το όνομα «Ελευθέριος» με την ευχή να είναι εκείνος που θα λευτερώσει την Κρήτη.   

Την Κρήτη, με τη μακραίωνη ιστορία, που, λόγω της στρατηγικής της θέσης, αποτελούσε το «μήλον της έριδος» για τις Μεγάλες Δυνάμεις κάθε εποχής. Όμως, κάθε ξένη κυριαρχία ήταν υπό διαρκή αμφισβήτηση. Δεν είναι υπερβολή να υποστηρίξει κανείς ότι η Κρήτη αγωνίσθηκε για την ελευθερία της περισσότερο από κάθε άλλο κομμάτι του ελληνισμού. «Ο έρωτας της Ελευθερίας οδηγεί τις πράξεις των Κρητικών», σημειώνει ο Παντελής Πρεβελάκης. Στη διάρκεια της Ενετοκρατίας οι ιστορικοί καταγράφουν 27 εξεγέρσεις, ενώ στην Τουρκοκρατία περισσότερες από δέκα.

Το Κρητικό ζήτημα ανέκυψε όταν το 1830, με το πρωτόκολλο του Λονδίνου, δημιουργήθηκε το ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, στα ασφυκτικά όρια του οποίου δεν συμπεριλαμβανόταν η Κρήτη. Τα επόμενα χρόνια το νησί μοιάζει με ενεργό ηφαίστειο που εκρήγνυται διαρκώς. Το ηρωικό σύνθημα «Ελευθερία ή Θάνατος» γίνεται πλέον «Ένωσις ή Θάνατος».

Η μακρά σειρά των ξεσηκωμών των χριστιανών της Κρήτης απέναντι στην οθωμανική διοίκηση, είχε ξεκινήσει δεκαετίες νωρίτερα, στα 1770, με την επανάσταση του Δασκαλογιάννη στα Σφακιά και συνεχίστηκε με την επανάσταση του 1821, η οποία καλύπτει μία ολόκληρη δεκαετία. Ακολουθούν ο ξεσηκωμός του 1833 στις Μουρνιές, τα κινήματα των Χαιρέτη – Βασιλογιώργη το 1841 και του Μαυρογένη το 1858. Η μεγάλη Επανάσταση του 1866 – 69, με κορυφαίο γεγονός το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, που συγκλόνισε τη διεθνή κοινή γνώμη και υμνήθηκε από τον Βίκτωρα Ουγκό. Οι Επαναστάσεις του 1878, του 1889, η Μεταπολιτευτική του 1895 και η Επανάσταση του 1897 με επίκεντρο το Ακρωτήρι.

Η έντονη πίεση από τα επαναστατικά γεγονότα, ενίοτε και από τη διπλωματία των Μεγάλων Δυνάμεων, εξαναγκάζει κατά κανόνα την Υψηλή Πύλη στην παραχώρηση προνομίων, όπως συνέβη με τον Οργανικό Νόμο το 1868 και ιδιαίτερα, μια δεκαετία αργότερα, με τη Σύμβαση της Χαλέπας, με την οποία εγκαθιδρύθηκε καθεστώς ημιαυτονομίας. Τα προνόμια αυτά ωστόσο, με την πρώτη ευκαιρία, ανακαλούνταν από την οθωμανική διοίκηση και κάθε φορά άνοιγε ένας νέος κύκλος εξεγέρσεων και αίματος.

Η «πρώτη λευτεριά», σύμφωνα με τον Παντελή Πρεβελάκη, έρχεται το 1898 με τη δημιουργία της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας υπό την εγγύηση των Μεγάλων Δυνάμεων και με την τυπική επικυριαρχία της Πύλης. Η αυτονομία αντιμετωπίστηκε από τους Κρητικούς ως ένας απαραίτητος συμβιβασμός, ένα μεταβατικό στάδιο προς την ένωση. Ύπατος αρμοστής διορίστηκε ο Πρίγκιπας Γεώργιος, δευτερότοκος γιος του βασιλιά των Ελλήνων.

Στην Αναφορά στον Γκρέκο ο Καζαντζάκης περιγράφει με μοναδική γλαφυρότητα τις αντιδράσεις του πατέρα του όταν έμαθε τις εξελίξεις: «Πετάχτηκε απάνω […], έσκυψε τρεις φορές κι άγγιξε το χώμα. Έκαμε το σταυρό του και πήγε γραμμή στον μπαρμπέρη∙ δεν είχε ποτέ του βάλει ξουράφι στο μάγουλό του, άφηνε τα γένια του να ποταμίζουν στο στήθος του, γιατί είχε πένθος∙ πενθούσε για την Κρήτη που ήταν σκλάβα∙ γι’ αυτό και δε γελούσε και θύμωνε σαν έβλεπε χριστιανό να γελάει∙ καταντούσε το γέλιο να του φαίνεται πράξη αντιπατριωτική· Μα τώρα, δόξα σοι ο Θεός, η Κρήτη λευτερώθηκε […]».

Οι Κρητικοί πίστεψαν ότι τα βάσανά τους είχαν τελειώσει, γράφει η Έλλη Αλεξίου. Όμως τα χρόνια περνούσαν και το Κρητικό ζήτημα παρέμενε τελματωμένο σε μια βασανιστική στασιμότητα. Με άγνοια των διεθνών ισορροπιών και μάλλον απλοϊκή σκέψη, ο Πρίγκιπας στήριζε τις ελπίδες του στις συγγενικές του σχέσεις με τις βασιλικούς οίκους της Ευρώπης, ενώ η διακυβέρνησή του χαρακτηριζόταν από αυταρχισμό και αναποτελεσματικότητα στην εσωτερική διοίκηση.

Η σφοδρή σύγκρουσή του με τον υπουργό του, Ελευθέριο Βενιζέλο, λειτούργησε σαν καταλύτης εξελίξεων. Με την επανάσταση του Θερίσου το 1905, ο Γεώργιος υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το νησί, αντικαταστάθηκε από τον Αλέξανδρο Ζαΐμη και τέθηκαν οι βάσεις για φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος.

Αδιαμφισβήτητα, το Θέρισο υπήρξε η μεγαλύτερη στιγμή του Βενιζέλου στην Κρήτη, ξεδίπλωσε τις πολιτικές και διπλωματικές του ικανότητες και έγινε γνωστός πέρα από τα όρια του νησιού. Το 1909, οι επαναστάτες του Στρατιωτικού Συνδέσμου στην Αθήνα έβρισκαν στο πρόσωπό του τον ηγέτη που μπορούσε να ενσαρκώσει το ανορθωτικό όραμα του νέου ελληνισμού.  

Η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα έγινε πραγματικότητα μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912–1913. Χάρη στη διορατικότητα και τη στοχευμένη πολιτική του Βενιζέλου, που πέτυχε σε σύντομο χρόνο την αναδιοργάνωση του ελληνικού κράτους και των ενόπλων δυνάμεων. Με μία εμπνευσμένη στρατηγική μακράς πνοής, η οποία στηριζόταν στη σύναψη συμμαχιών, η Ελλάδα βρέθηκε στην πλευρά των νικητών.

Την επόμενη μέρα, η Ελλάδα ήταν μια άλλη χώρα, με τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τα νησιά του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου, την Κρήτη στην επικράτειά της. Με διπλάσια έκταση και σχεδόν διπλάσιο πληθυσμό και κυρίαρχο ένα αίσθημα εθνικής υπερηφάνειας για την οικοδόμηση μιας νέας μεγαλύτερης και ισχυρής πατρίδας. 

Ο καταλυτικός ρόλος του ηγέτη, εν προκειμένω του Ελευθερίου Βενιζέλου, σε ένα τέτοιο επίτευγμα είναι αυταπόδεικτος, όσον αφορά τον στρατηγικό σχεδιασμό, τους λεπτούς διπλωματικούς χειρισμούς, την αξιοποίηση των ευνοϊκών συγκυριών, ιδιαίτερα αν αναλογιστεί κανείς ότι, για παράδειγμα, το Κυπριακό ζήτημα παραμένει δυστυχώς μέχρι σήμερα μια ιστορία χαμένων ευκαιριών.

Ενός ηγέτη, ο οποίος, μερικούς μήνες νωρίτερα, τον Μάιο του 1912, δεν είχε διστάσει να συγκρουστεί με τους συμπατριώτες του που επεδίωκαν εκβιαστικά να λάβουν μέρος στις εργασίες της Βουλής των Ελλήνων. «Αδελφοκτόνο Κάιν» τον χαρακτήρισε για τη στάση του αυτή μια αθηναϊκή εφημερίδα. Εκείνος διέβλεπε ότι εάν ικανοποιούσε το αίτημα των Κρητικών αντιπροσώπων, η Ελλάδα θα έμπλεκε σε μια καταστροφική πολεμική περιπέτεια με την Τουρκία, χωρίς προετοιμασία και κυρίως χωρίς να έχει συνάψει τις απαραίτητες συμμαχίες. Επέλεξε, όπως κατ’ επανάληψη έκανε στην πολυτάραχη διαδρομή του, χωρίς ταλαντεύσεις και περισπασμούς, με αίσθημα εθνικής ευθύνης να γίνει δυσάρεστος στους πολλούς, να μην ακολουθήσει τον εύκολο δρόμο του λαϊκισμού, να σταθεί πάνω από το εφήμερο, να διαπαιδαγωγήσει την κοινή γνώμη, προσηλωμένος στον μεγάλο σκοπό.

 

Κυρίες και κύριοι,

 

Η 1η Δεκεμβρίου είναι ένα ορόσημο. Είναι ημέρα μνήμης και τιμής για όλους όσοι αφιέρωσαν τη ζωή τους σε έναν ιερό σκοπό, σε εκείνους που θυσιάστηκαν για την απελευθέρωση της Κρήτης και την ένωση με την Ελλάδα. Ωστόσο, εάν περιοριστούμε σε αυτή την ανάγνωση, χάνουμε κάτι από τη μεγάλη εικόνα. Γιατί αίσθηση της Ιστορίας, κατά τον Γιώργο Σεφέρη, σημαίνει πως το παρελθόν και το μέλλον μπορούν να συνυπάρξουν ​στο παρόν.   

Η σημερινή επέτειος είναι μία αφορμή για αναστοχασμό και για ενδοσκόπηση. Γιατί, η υπερβατική σύλληψη ενός υψηλού οράματος, η συλλογική δράση, η ένωση έρχονται σε εμάς ως ιστορικό παράδειγμα από το χθες για να αποτελέσουν ένα διαρκές στοίχημα για το σήμερα και για την προοπτική του αύριο. Ιδιαίτερα στις μέρες μας, όταν αμφισβητούνται προκλητικά οι διεθνείς συνθήκες που φέρουν τη σφραγίδα του Βενιζέλου, στις οποίες βασίστηκε η ανάπτυξη του σύγχρονου ελληνικού κράτους αλλά και η εξασφάλιση της ειρηνικής συνύπαρξης στην ευρύτερη περιοχή μας επί σειρά δεκαετιών. 

Το μήνυμα της ένωσης μας εμπνέει. Μας δείχνει τον δρόμο του χρέους. Μας υποδεικνύει πώς, με απαραίτητη προϋπόθεση την εθνική συνεννόηση, μπορούμε να πετύχουμε στα ειρηνικά μας έργα. Μας επισημαίνει την αξία των συμμαχιών στην ευρωπαϊκή και διεθνή πολιτική σκηνή. 

Η σημερινή μέρα, με τη έντονη συναισθηματική φόρτιση και τον ιδιαίτερο συμβολισμό της, μας καλεί να ακολουθήσουμε την προτροπή του Πρεβελάκη: «Να είσαι περισσότερος!». Μας καλεί να αγωνιστούμε για να πραγματώσουμε το καζαντζακικό  «θάμα» που «ποτέ ο αφτέρουγος κοινός νους δε μπορούσε να το μαντέψει: το αδύνατο γίνεται δυνατό».